Til venstre: Ei gruppe på fire personar som gjekk til spontan demonstrasjon mot VG si framside med omtale av ei drapssak i Lillestrøm i 1983.I midten: Terje Rød-Larsen vert følgt av ein flokk journalistar og fotografar på veg ut frå Stortinget i 1996. Våren etterpå vart norsk presse si dekning av Rød-Larsen-saka kartlagt av presseforbunda. Til høgre: Dåverande generalsekretær i Norsk Presseforbund Per Edgar Kokkvold, fotografert på sitt kontor i 2003.

Knut Nedraas / NTB Scanpix, Gunnar Lier / NTB Scanpix og Bjørn Sigurdsøn / NTB Scanpix

Sjå utviklinga i Ver Varsam-plakaten: – I 1975 kom gjennombrotet for den kritiske journalistikken

Mykje har skjedd med Ver Varsam-plakaten sidan 1936. Mediehistorikar meiner den største endringa kom på 1970-talet.

Ole Alexander Saue

Publisert søndag 16. juni 2019 - 15:56

Denne artikkelen er over to år gammel.

«Offentliggjør ikke navn på dem som mistenkes eller anmeldes for noe rettsstridig. Det kan godt hende at vedkommende er like uskyldig som De selv.»

Slik var ordlyden i historias aller første Ver Varsam-plakat, som kom i 1936.

No ser den betydeleg annleis ut, etter å ha vore gjennom heile 12 revideringar dei siste 83 åra. Måndag skreiv Medier24 at Norsk Presseforbund vurderer å føreta nye, betydelege, endringar av plakaten.

I snart 100 år har plakaten fungert som den etiske rettesnora i norsk mediebransje. Sidan har den vore revidert i 1956, 1966, 1975, 1987, 1989, 1990, 1994, 2001, 2005, 2007, 2013 og 2015.

Medier24 har fått tilgang til alle Ver Varsam-plakatane gjennom historia, og har fått mediehistorikar Henrik Grue Bastiansen ved Høgskulen i Volda og Mediehistorisk Forening til å kommentere dei største endringane.

TRYKK PÅ ALLE BILETA FOR STØRRE VERSJON.

1936:

– Utgangspunktet for den første plakaten var erfaringane med kriminaljournalistikken på 1920-1930-talet.

– På den tida sette ein mistenkte med namn og bilete på førstesida. Ein velta seg i kriminalitet og mord, og brydde seg verken om personvern eller andre omsyn, seier han.

– VG, Dagbladet og Aftenposten utvikla den moderne avisjournalistikken under 20-30-åra, med meir vekt på nyheiter, aktualitet, med ei førsteside som salsplakat, og sistesida med aller siste nytt.

– Krimstoffet inngjekk i det. Nokre gongar gjekk det over stokk og stein, og då kom Presseforbundet med denne plakaten.

1956:

– Ved 1956-versjonen har det gått 20 år sidan Ver Varsam-plakaten vart skriven. Denne vart laga av Christian A.R. Christensen, sjefredaktør i VG, seier Bastiansen.

1959: Dåverande sjefredaktør i Verdens Gang, Christian A.R. Christensen.

– Han var ein stilist, og var veldig elegant i språket. Det var han som kom opp med den famøse setninga «det trykte ord er eit mektig våpen, misbruk det ikkje».

– Plakaten har fått ny form, er veldig gjennomarbeidd og forandra frå 1936-utgåva. Det går igjen at ein skal vere varsam, riddarlege, og at redaktøren skal vere ein slags «gentleman of the press».

– Til dømes skulle ikkje pressa røpe militære hemmelegheiter. Det er derimot godt stoff i dag.

1975:

VVP-utgåva frå 1975 meiner Bastiansen var det store gjennombrotet for den kritiske journalistikken. Her ser ein at plakaten gjekk frå å vere defensiv til offensiv, seier historikaren.

– Punkta om samfunnskritikk og at ein skal avdekkje kritikkverdige forhold er nytt. Plutseleg ser ein at det ikkje berre er «ver varsam»-reglar som gjeld, men ei erklæring om pressa si rett til å informere og avdekkje kritikkverdige forhold.

Bastiansen peiker òg på Watergate-avsløringane frå The Washington Post og slutten på Vietnam-krigen som premissgjevarar.

Revisjonsarbeidet tok eit års tid, og tidlegare VG- og Aftenposten-redaktør Andreas Norland leia arbeidet.

1993: Dåverande sjefredaktør i VG, Einar Hanseid t.v., overtok som sjefredaktør i Aftenposten etter Andreas Norland (t.h.) som slutta ved årsskiftet. Her med kvar sine sigarar.

– Det er mykje vidareføring av den tidlegare, men det nye ved forma er at punkta er nummererte. Det har seinare blitt til eigne kapittel, seier Bastiansen.

– Andreas Norland var ein konservativ pressemann som var den som definerte pressa si samfunnsrolle og sette det inn i VVP, og det står seg stadig.

Slik forklarar han medieutviklinga på 1970-talet:

– I 1974 skreiv Osmund Faremo (Ap) eit innlegg i Fædrelandsvennen kor han føreslo å innføre ein kontroll over norske redaksjonar av folkevalde organ. Det vakte enorm oppstandelse, og dette var på eit tidspunkt der partipressa var i oppløysing, og Ap fekk kritikk i eigne aviser.

Han meiner det kan ha vore med på gjennombrotet for «ei kritisk og liberal presse».

– Hans forslag kan ein sjå på som eit forsøk på å demre opp for utviklinga for partipressa. Det vart ein stor debatt, og Norland fanga antakelegvis opp dette innlegget. Plakaten vart som eit svar på slike forslag, seier Bastiansen.

1987:

Her er det få endringar å merke seg, bortsett frå at punkta no er delt inn i ulike kapittel.

1994:

I 1994-utgåva har det kome ei lang rekkje forandringar frå førre revisjon. Plakaten har fått undertittelen som står seg sjølv i dag: «Etiske normer for pressen (trykt presse, radio, fjernsyn og nettpublikasjonar)». I tillegg er det slått saman nokre punkt.

– I kapittel 3 har det kome mange nye formuleringar om forholdet til kjeldene.

– I tillegg kom det inn nokre punkt om dobbeltroller. Det var ein del journalistar som jobba med pr-arbeid på si, og redaksjonelt elles.

– Her kom òg programerklæringar om at mediene var partipolitisk uavhengig. Den nye journalistikken er friare enn før, fordi partipressa er over og NRK-monopolet er brote. Då svarar Presseforbundet at ein må ha eit meir bevisst forhold til kjeldene.

I tillegg er det lagt til at «ord og bilete» òg er eit mektig våpen – og ikkje berre trykte ord. Det var som eit svar på den teknologiske utviklinga.

2001:

Plakaten som kom i 2001 byrja me dei side som forklarar kva presseetikk er. I siste avsnitt stå det i tillegg at det ikkje finst eit fasitsvar, og at diskusjonen aldri kan avsluttast.

– Presseforbundet forsvarar plakaten, og er tydelege på at etikken må justerast etter medie- og samfunnsutviklinga, seier Bastiansen.

Ei anna viktig endring var at punkt 1.4 kom inn, kor det står at mediene har òg i oppgåve å kikke andre medier i korta.

Setninga i punkt 4.4 om å vise til andre medier er òg ny.

– Nettavisen brukte så mykje stoff frå andre medier utan å kreditere dei. Dette var fem år etter at Nettavisen vart etablert, i 1996, seier Bastiansen.

2005:

I 2005 var det få endringar, men likevel eitt viktig punkt som er lagt inn:

– Punkt 4.9 er nytt. Det handlar om sjølvmord, og at ein skal unngå å skrive om det som kan bidra til smitteeffekt.

2013:

I 2013-utgåva er det kome ei rekkje viktige endringar.

– Blant det som er nytt er punkt 3.3 om sitatsjekk, seier Bastiansen.

– I punkt 3.11 er det nye formuleringar om at ein skal vise moderasjon ved honorering i nyheitstips. Her har det utvikla seg forrykande, og då ber Presseforbundet om moderering.

– Plakaten oppmodar òg i punkt 4.3 om at ein skal vere varsam med bruk av stigmatiserande ord. Bruk av ord som «sigøynar» og «neger» måtte unngåast, seier han.