Faren åtvara Per Anders Johansen mot å ta jobben som Moskva-korrespondent

Hausten 2015 tok Aftenpostens Per Anders Johansen fatt på draumejobben. Då tok han med seg kone og born til Russlands hovudstad for å bli Russland-korrespondent.

Då returnerte han til byen han delvis vaks opp i som ung. Som son av tidlegare NRK-veteran Jahn Otto Johansen, budde han i Moskva frå han var ti til tolv år, medan hans far var NRK sin mann i byen.

– Pappa åtvara meg mot å ta jobben for fire år sidan. Han var overtydd om at det ville gå dårleg. Det var berre eitt år etter Ukraina-krigen, og på den tida lurte mange på kva som ville skje, og kva som ville bli det meste. Han var veldig uroa, seier Per Anders Johansen til Medier24.

Johansen lærde mykje av sin far – men rådet om å droppe Russland-jobben trassa han.

– Eg fekk han over på besøk. Eit av høgdepunkta var å oppleve Moskva med mamma og pappa, og å vise dei nye Moskva, seier Johansen.

Og i jula 2017 var han heime og feira jul med familien, før han måtte returnere til den russiske hovudstaden for romjulsjobbing.

Så kom den tunge beskjeden – første nyttårsdag.

Brått gjekk Jahn Otto Johansen bort, 83 år gammal.

– Det var veldig trist, seier Per Anders til Medier24. Han hadde eit nært forhold til sin far, som lærde han både kunstane å vere nysgjerrig, interessert, engasjert, og møte nye folk.

Naudsynte eigenskapar for å vere journalist, vil mange meine. Det vart likevel eit annleis 2018 for Aftenposten-journalisten, som kunne tenkt seg å brukt meir tid i heimlandet det året.

– Men livet rullar vidare i stor fart. Det er berre slik det er, men eg hadde sett pris på å vere nærare familien, seier han vidare.

Hardt gjensyn med klassekameratar

To og eit halvt år tidlegare, i august 2015, byrja Russland-eventyret til den røynde Aftenposten-journalisten, som tidlegare har arbeidd i NRK. Noko av det første han gjorde var å spore opp gamle klassekameratar frå tida han gjekk på skule i Moskva.

Det var enklare sagt enn gjort.

– Av klassen på 25 personar var fem døde allereie. Det er 20 prosent av alle eg gjekk i klasse med.

– Av mine fem beste vener – som var flinkare enn meg i matematikk, og minst like smart som meg som 12-åring – vart tre sjåførar, éin invalid, og han som klarte seg best jobba lenge med data, men driv no med slektsforsking. Då følte eg meg ekstremt privilegert, men føresetnadane våre var dei same. Dei betalte ein pris for å veksa opp i det samfunnet, seier Johansen.

– Ein stor tragedie i Russland er at folk døyr tidleg, og får ikkje eit liv. Samfunnet dei lever i tek frå dei 15-20 år av livet deira, legg han til.

Ifølgje Johansen hadde éin teke sjølvmord, to-tre drukke seg i hel, medan éin døyde av hjarteinfarkt.

– Ein dør av å vere russar, seier Johansen.

Johansen var 50 år då han returnerte til Russland, spora opp sine klassekameratar, og fann ut at 20 prosent av dei ikkje lenger var i live. Gjennomsnittleg levealder for russiske menn i dag er på 68 år og fire månadar.

Då Johansen returnerte til Norge var han kjapp med å innsjå kva for eit fantastisk land Norge er, og kor privilegerte ein er.

– Pappa vart jo 83 år. Han var heldig, og blei eldre enn han trudde. Han var jo førebudd på at han ikkje skulle bli over 50. Han feira 40-års-dagen som det var hans siste, seier Johansen om sin far.

– Kvifor det?

– Det var nok ein del av imaget. Dei levde eit heilt annleis liv på den tida. Dei hadde nok ein mindre sunn kultur. Dagens journalistar drikk jo knapt, og det er lite røyking, seier han.

– Var det skrive i stein at du skulle gå same yrkessti som din far?

– Nei. Eg hadde meir lyst til å jobbe i byråkrati eller diplomati. Eg hamna i journalistikken som følgje av Universitas, då eg studerte statsvitskap. Eg tykte det var det som var mest morosamt å jobbe med, seier Per Anders Johansen.

Enorm Russland-interesse

Etter tre og eit halvt år i den russiske hovudstaden har det blitt haugavis av artiklar. Det har – ifølgje han sjølv – resultert i over 2.500 nye Aftenposten-abonnentar og over 16 millionar unike brukarar, bak betalingsmur.

Interessa for russisk stoff i Norge er ekstremt stor, ifølgje Johansen. Saman med NRK-journalist Morten Jentoft er dei åleine om å dekkje Russland med fast base i det gigantiske landet, som grensar til Norge.

– At me berre er to faste frå Norge er ikkje bra i det heile teke. Om ein stadig vekk vert overraska over Russland er det fordi ein ikkje har følgt godt nok med. Nesten ingen i Vesten føresåg Sovjetunionen sitt samanbrot. Veldig få føresåg Putin si dreiing, og nesten ingen føresåg det som skjedde i Georgia og Ukraina. Der må me følgje endå meir med. Eg er stygt redd me kan bli overraska igjen, seier han.

– Me har ganske høg terskel i vestlege medier for å dekkje hendingar i Russland. Styrtar det eit fly i Moskva er det byråstoff. Skjer det same i London eller Brussel, rykker ein. Det tykkjer eg ikkje er riktig, seier han.

Johansen legg til:

– Mange ville blitt overraska over kor ekstremt opptekne våre lesarar er av Russland. Fire av fem mest leste utanrikssaker var frå Russland dei siste månadane. I tillegg er russarane ekstremt opptekne av kva me meiner og skriv om dei.

Ei stor endring som har skjedd i Russland under Johansen si tid der er at også der er medievanane i stor endring. Folk sluttar å sjå på lineær-tv, folk trekk meir og meir til internett, og framveksten av «fake news» og nettroll er betydeleg.

– For første gang svarar over halvparten av russarane at tv ikkje er deira viktigaste nyheitskjelde. Det vil skape store utfordringar for Kreml i åra som kjem. Det nye informasjonssamfunnet har kome langt, seier han. Ein rapport frå Brand Analytics i 2016 stadfestar opplysningane.

Fake news

– Er det mykje fake news der?

– Ja. Russarane er så innmari kritiske til alt, at det er ein fare for at dei let seg lura. Det er skumle idear som ligg og lever vidare i beste velgåande, seier han.

Med det same kjem han på ein artig historie.

– Eg møtte ein høgt utdanna kosmonaut som trudde at alle menn i Norge var homofile og ikkje lenger vil ha damer, og at norsk laks er eit slags kjemisk våpen. Dette er høgt utdanna menneske.

– Han var oppriktig uroa over korleis det gjekk med Norge. Han sa han alltid hadde likt Norge, men at alt gjekk til helvete no. Han trudde faktisk på Russland sin eigen propaganda, seier Johansen.

Han har ikkje blitt lurt på trykk sjølv, som han kan koma på.

– Men det er nok mange russarar som vil seie at eg har laga saker som er fake news. Den type troll tykkjer eg er morosame å ha med å gjera. Sakene har ofte informasjon basert på russiske medier. Eg vil tru at eit fleirtal av sakene har russiske kjelder. Då er det morosamt når dei seier at sakene er russofobi – når mykje av det først er skrive om i Russlands største aviser, seier Johansen.

Millionar av russiske lesarar

Ifølgje Johansen har han over 100 e-postar i innboksen kor han har blitt skulda for å vere både Kreml- og NATO-spion. Ein gang måtte han til og med snu på veg til eit avtale, då ei kjelde hadde fått føre seg at han var NATO-agent.

– Eg ein avtale der eg måtte snu, fordi vedkommande – ein professor – hadde gått inn og lest ein artikkel frå dei statlege nyheitsbyråa og tenkt at eg var ein profesjonell NATO-agent, seier Johansen.

Artiklane Johansen har skrive for Aftenposten har nemleg blitt stolen av russiske aviser, som omset artiklane hans og trykkjer det med hans byline. Med ei heilt anna vinkling og biletbruk.

– Det er over 100 av sakene mine som har blitt omsett til russisk. Dette er umogleg for oss å gjere noko med. Åndsverkloven er fråverande, og det er ingenting eg kan klage på. Men det er interessant, for plutseleg har sakene mine fått millionar av lesarar, seier han vidare.

Og blant desse lesarane var ekspertkjelda til Johansen som innbilte seg at journalisten var ein profesjonell NATO-agent.

«Det er eit angrep på gang»

Det er likevel ikkje det verste han har vore med på, skal me tru han sjølv. Dei største utfordringane har vore dei enorme mengdene med hatmeldingar på e-post og i sosiale medier.

– Det mest ubehagelege er den konstante trollinga. Det er ikkje noko hyggeleg. Eg forstår ikkje kvar alt hatet kjem frå. Eg fekk det direkte på e-post og i sosiale medier. I byrjinga vart eg forbanna og rasande kvar gong eg hadde eit koppel med troll som var rasande etter meg. Det krev mykje jobbing å finne ut om det er troll eller menneske. Nokre er berre fiktive menneske og robotar, seier han.

Ubehageleg var det òg då han var med i Aftenposten-gruppa som arbeidde med «Paradise Papers», som avslørte korleis Kreml og allierte hadde plassert formuar i skatteparadis.

– Då kalla Putin sin pressetalsmann inn til pressekonferanse og sa at «alle må vere obs, for no er det eit angrep på gang». Det angrepet var det me sat og jobba med. Det gav meg ei guffen kjensle. Eg var heime under publiseringa, og me gjorde eit par tryggleiksval, seier Johansen.

– Det var Kreml sitt forsøk på å ta brodden av kritikken mot Kreml sine rike vener som har sete med milliardar i skatteparadis. Dei har snylta like mykje som det samla russiske statsbudsjettet. Sagt på ein annan måte: landet hadde vore dobbelt så rikt om dei skatta i Russland, seier han.

Overrasking på skattekontoret

Difor fekk han seg eit lite sjokk då han skulle til det lokale skattekontoret for å melde seg pliktig til å betale inntektsskatt.

– Då eg var på det lokale skattekontoret i Moskva sa dei at «herr Johansen, du er blant dei største skattebetalarane i regionen her». Då fekk eg hakeslepp, for her hadde jo alle Mercedesar rundt om kring. Men dei betalte jo faen ikkje skatt, men det gjorde eg. Ho var forbløffa over kva inntektsskatten vart med norsk lønn. Det er ein del ein tek for gitt her i Norge, seier han.

Sjølv om Johansen var åleine på Aftenposten sitt korrespondent-kontor sleit han sjeldan med inspirasjon. Og aldri var han arbeidsledig.

Faktisk har han, ifølgje seg sjølv, over 100 artikkelidear han aldri fekk gjennomført.

– Eg har ein idiotbase. Eg sender alle ideane til meg sjølv på e-post, med kodeord, slik at eg kan søke dei opp veldig fort seinare. Noko legg eg òg inn på kalenderen, seier han.

I løpet av perioden på 3,5 år fekk han reist rundt i både Russland, Georgia, Armenia, Ukraina, Tadsjikistan, Kirgisistan, Usbekistan, Kasakhstan, Kina og Mongolia.

– Russarane snudde seg då dei såg meg

Men kva er det han kjem til å sakne mest?

– Eg har fått sett meir av verda enn eg nokon gang har fått tidlegare.

– I tillegg kjem eg til å sakne Putin og kortesjen hans som køyrer forbi. Då vert ti felt stengd og byen står heilt stille. Å setje seg på sykkelen, sykle ned og kjenne pulsen i sentrum av Moskva, sjå offiserane springe ut av forsvarsdepartementet, og kjenne nærleik til ein stad der det skjer mykje, vil eg sakne.

– Eg brukte 15 minuttar til Kreml med sykkel. Det var den raskaste måten å komma seg dit på, seier han, og legg til med eit smil:

– Der følte eg meg som litt ein pioner. Eg har alltid sykla. Det var mange russarar som snudde seg når det kom ein mann med slips syklande.

Trist av Frode Berg-saka

Det er likevel langt frå berre glitter, glam og bysykling som står i sentrum for ein Moskva-korrespondent. Ei sak som har gjort store inntrykk på journalisten er saka om spionsikta Frode Berg. Den byrja med at den pensjonerte grenseinspektøren vart pågripen og fengsla i Moskva 6. desember i 2017. Enno er 63-åringen bak lås og slå.

– Den saka skulle eg gjerne ha jobba mindre med. Eg har sikkert skrive 50 artiklar om det. Det var ein del av jobben, men det har vore veldig, veldig trist. Eg ser fram til å møte han når han kjem ut frå fengsel.

– Å sjå eit menneske stå utstilt i eit fengselsbur, utan å vite kva han er skulda for, og utan at me veit kva som er bevis – i over eit år – har vore ei grotesk oppleving. Dommarane som sit der dømmer nøyaktig slik dei får beskjed om, veke etter veke. Ein ser på menneska at dei ikkje er nokon som handhevar lova, hevdar Johansen.

No er Johansen tilbake i Aftenposten si nyheitsavdeling i Akersgata, medan Helene Skjeggestad tek over korrespondentjobben i Moskva.